TÜRKİYE’DE DERGİCİLİK

Türkiye’de basın-yayınla ilgili ansiklopedilerden notlar çıkartmaya başladığımda, çok kapsamlı bir konu olduğunu gördüm. Çok detaylara girmem ve uzun uzun tanıtımlar yapmam olası görünmüyordu ve ben de bazı başlıkları hatırlatmakla yetiniyorum.

Türkiye’de çıkan ilk dergilerin hemen hepsi İstanbul’da basılmış ve dağıtılmıştı. Bunlar fen bilimleri, askerlik, tıp alanındaki gelişmeleri aktaran aylık dergilerdi. Bilinen ilk dergimiz bir tıp dergisi olan Vekayi-i Tıbbiye (1849-1851)’dır.

Sonraları edebiyat ve çocuk dergileri de yayınlanmaya başladı. Bunlar haftada ve onbeş günde çıkan dergilerdi. Uzun süre eğlendirmekten çok eğitmeyi amaçlamıştı bu yayınlar. Bu yüzden o dönemin muhalefet organı gibi de işlev gördüler.

Cüzdan 1873 yılında yayın hayatına başladı. Bu dergi Türkiye’de yayınlanan ilk magazin dergisiydi. Edebiyat ve düşünce ağırlıklıydı ancak tek bir başlığı yoktu. Konuları çeşitliydi. Bu türde daha sonra bir çok dergi çıktı. 

Şehbal, Resimli Kitap, İnci, Süs, Resimli Ay, Yedigün gibi. Bu dergiler edebiyat ve basın dünyasına bir çok yazar kazandırdı.

1891’de Ahmet İhsan Bey bir dergi kurdu ve fikir dergiciliğini başlattı. Bu dergi Servet-i Fünun’du. Fen bilgilerine önem veren, batılılaşmayı savunan bir dergiydi. (Fünun: Fen Bilgileri) Recaizade Mahmut Ekrem bu dergide yazmaya başladı. Ve bir tür toplum bilimci olarak kalem oynattı. Şimdi bile onun yazılarında o dönemin sosyal hayatını anlayabiliyoruz. Recaizade Mahmut Ekrem’den başka Hüseyin Siret, Hüseyin Suat, Ali Ekrem, Mehmet Sami, Süleyman Nazif, Faik Ali Ozansoy, Hüseyin Cahit, Ahmet Hikmet Müftüoğlu, Safveti Ziya, Celal Sahir, Ahmet Şuayb’da derginin yazarlarıydılar. Dergi Edebiyatı Cedide’nin yayın organıydı. “Fecri Ati” bildirisi de bu dergide yayımlanmıştı.

Tanzimat’la başlayan “Sanat toplum içindir.” akımı, vatan, hürriyet, medeniyet gibi kavramları edebiyat dünyasına taşımıştı. Toplumcu Türk şiirinin kurucusu Tevfik Fikret, katı ahlakı, inancın yerine koyduğu akılcılığı, Batıcılığı ve hümanizmiyle dönemin sanatçı ve aydınlarını etkilemişti. Bunlardan biri de Mustafa Kemal’di. Tevfik Fikret, 1896’da Servet-i Fünun dergisinin edebiyat sorumlusu oldu. 1901 yılına kadar bu görevini sürdürdü ve Servet-i Fünun edebiyatını kurdu.

1870’de ilk mizah gazetesi olan Diyojen’i Teodor Kasap Efendi yayımlamıştı.

1870’de Ali Suavi’nin kurduğu Ulum dergisi, dönemin siyasi sorunlarına İslami çözümler öneren bir dergiydi. Dağarcık (1871) ve Mecmua’yı Ebüzziya (1880) dergileri de Osmanlı birliğini savunan dergilerdi.

İkinci Meşrutiyet (1908)’in ilanından sonra Türkçülüğü savunan Genç Kalemler, Türk Yurdu ve sosyalizmi savunan İştirak dergileri yayın hayatına başladı. Genç Kalemler (1911) Selanik’te yayınlanıyordu ve Türkçe’nin yabancı sözcüklerden arınması gerektiğini savunuyordu.

I. Dünya Savaşı sırasında yayına başlayan Kurtuluş (1919) dergisi sosyalist bir çizgi izlediği için Takriri Sükun yasasıyla kapatılmıştı. 1925 yılında yayınlanan Aydınlık dergisi de aynı akibete uğramıştı.

Kurtuluş Savaşı’ndan sonra çıkan ilk dergi Dergah (1921-1923)'tı. Dönemin yazar ve aydınlarını çatısı altında toplamıştı. Derginin baş yazarı Yahya Kemal’di.

Ziya Gökalp da Küçük Mecmua (1922), Yeni Mecmua dergilerinde karşıt fikirlerini yayınlıyordu.

Dergah’ın kapanmasından sonra, Resimli Ay, Hayat, Fikirler, Güneş ve “Yedi Meşaleciler”in yayın organı Meşale yayına başladı. Resimli Ay kadrosuna Sabahattin Ali ve Nazım Hikmet’i dahil edip toplumcu edebiyatın öncüsü oldu.

30’lu yıllara gelindiğinde, tek partili dönemin icraatlarını anlatan Kemalist dergi Kadro (1932-1935), halkçı dergi Ülkü (1933-1950), Hüseyin Cahit Yalçın’ın liberal görüşlü dergisi Fikir Hareketleri (1933-1940) yayınlanıyordu.

Turancılığı destekleyen dergiler de vardı: Atsız Mecmua, Kopuz, Orhun (1933), Ergenekon (1938), Bozkurt (1939), Tanrıdağ gibi… Irkçılığa karşı görüşler de kendilerine İsmail Hakkı Baltacıoğlu  Yeni Adam (1933)’ında yer bulmuşlardı.

15 Temmuz 1933’de çıkmaya başlayan Varlık, Türkiye’nin en uzun ömürlü edebiyat dergisi oldu. Sabri Esat Siyavuşgil ve Nabi Nayır yönetimlerinde Türk edebiyatının yetkili sözcüsü oldu. 

40’ların dergileri Yurt ve Dünya (1941), Adımlar (1943),  Hür Gençlik (1946), Söz (1946)’dü. Ayrıca Ses, Oluş, Yurt ve Dünya, Hamle, Gün, Yürüyüş gibi dergiler, sol görüşün, Necip Fazıl’ın yönettiği Büyük Doğu (1943), Çınaraltı ve Millet dergileri sağ düşüncenin temsilcisi oldular.

1946-1960 yılları çok partili dönemdi. Bu dönemde sosyalist görüşler kendini ifade edecek ortamı bulamazken, Demokrat Parti iktidarıyla sağ görüş rahatladı. Tek bir istisna hariç: Turhan Feyzioğlu, Aydın Yalçın, Muammer Aksoy gibi isimlerin girişimiyle yayınlanan Forum dergisi.

50’ler “İkinci Yeni” şiirlerinin ilk örneklerinin dergilerde görüldü yıllardı. Özellikle Pazar Postası, Hisar, Beş Sanat, Yeryüzü, Mavi, Yenilik, a, Çağrı, Dost ve Yeditepe etkin dergilerdi.

1951’de yayın hayatına başlayan Türk Dili, T.D.K. tarafından çıkartılıyordu ve dil devriminin savunucusuydu.  Ufuklar (1952), daha sonra Yeni Ufuklar (1953) hümanist akımların dergisiydi.

1954 yılında Metin Toker’in kurduğu haftalık haber dergi Akis, yayınına başladı. Tirajı 40.000 civarındaydı.

      

27 Mayıs müdahelesinden sonra uzun süre dergiciliğimiz sol görüşlerin tekelinde kaldı ve muhalefet görevi yaptı. Örnek: 1961- !967 yılları arası Yön, Emek, Türk Solu, Aydınlık dergileri. Edebiyat ve sanat alanında ise Devinim, Değişim, Kitap, Türk Kültürü, Yeni İnsan, Yeni Dergi, Diriliş, Papirüs gibi dergiler dönemin akımlarının sözcüsü oldular. Yeni Dergi’yi Mehmet Fuat, Papirüs’ü Cemal Süreyya yönetiyordu ve özellikle inceleme araştırma yazıları yayınlanıyordu.

70’lerin siyasi dergisi Birikim’dir. Dönemin akımı toplumcu gerçekçiliktir. Bu akımda Halkın Dostları, Türkiye Defteri, Gelecek, Milliyet Sanat, Hürriyet Gösteri, Yeni a, Yansıma, Yarına Doğru, Oluşum, Militan, Yazı, Dönemeç, Mavera, Türkiye Yazıları, Sanat Emeği, Edebiyat Cephesi dergilerini de anabiliriz.

80’lerin sonuna gelindiğinde dergicilik dinamizmi İslamcılara geçmişti. Ercan Arıklı’nın Nokta(1983)'sı batılı biçimiyle siyasetten uzak, tarafsız, ironik, toplum ve sanat dergisiydi. Edebiyat alanında ise Yazko Edebiyat, Yarın, Çağdaş Eleştiri, Kıyı, Körfez, Saçak, Hürriyet Gösteri, Sanat Olayı, Adam Sanat, Defter, Düşün, Gergedan, Dergah gibi dergiler çıktı. 

Gülşen Uslu