RADYO

Hayata geç gelmişim duygusunu hep hissetmişimdir. Radyo ile ilgili bu yazıyı hazırlamak için araştırmalara başlayınca bu duygum daha da çoğaldı. O yılları onlarla yaşamak isterdim. O ilkleri ve idealleri… Hiç okul yüzü görmemiş bir anne ve babanın dört çocuğundan biriyim. Annem ve babam kendi kendilerine okuma yazma öğrenmişler. Biz dört kardeş ise üniversite mezunu olmayı başardık. Ama bilseniz ne zorluklarla… Bir keresinde bir arkadaşıma da dediğim gibi biz aslında TRT’nin çocuklarıyız. TRT radyolarından ve televizyonundan öğrendik hayatı ve idealleri. Dünyaya kör ve sağır olmamayı TRT sayesinde başardık. Bize okuma sevgisi, sağlam ahlak, azim kattığına inanıyorum. Çocukken TRT’ye spiker olmak isterdim ve ayna karşısında program sunma taklitleri yapardım.  Hala kendi kendime yüksek sesle şiirler okurum, kendimi bir radyo programında hayal ederek.

İşte ulaştığım bilgilerden birazı:

İletken bir ortam kullanılmaksızın, bir noktadan diğerine hava yoluyla ses iletme fikri üzerinde bilim adamı ve mucitler 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren deneylere başlarlar.

Elektromanyetik bir sinyalin havada taşınabileceğine ilişkin teoriyi İskoç matematikçi ve fizikçi Maxwell ortaya atmıştır.

Alman fizikçi Hertz, bu teoriyi gerçekleştirdi ve ilk defa radyo dalgalarını buldu ve iletti. Frekans birimi olan Hertz onun adıyla anılmıştır.

Guglielmo Marconi bir mucit ve aynı zamanda bir işadamı olarak Hertz'in buluşunu geliştirdi ve 1896'da ilk telsiz sinyalini iletmeyi başardı. Ama ülkesi İtalya'da bu buluşu ilgi görmeyince İngiltere'ye, ardından da ABD'ye gidip şirketini kurdu, patentini aldı. I. Dünya Savaşı'nda Marconi'nin telsizi deniz aşırı iletişimin ve savaş sanayinin vazgeçilmez bir parçası oldu.

24 Aralık 1906 yılında Kanadalı Prof. Fessenden, radyo yayınlarının ilkini ABD Massatchussette'de gerçekleştirdi. İlk yayın, keman sololarından ve İncil'den bazı parçaların okunmasından oluşmaktaydı. New York limanındaki gemiciler, telsizlerinden duydukları melodilerin melekler tarafından söylenildiğini sanmışlardı.

De Forest, ses ve müzik iletimini daha da iyileştirdi. 1908'de Eiffel Kulesi'nden yaptığı yayınla tüm Paris'e klasik müzik dinletti. 1910 yılında ünlü tenor Caruso'nun konserini, opera binasından canlı olarak New Yorklular'a aktardı. Bu yayını çok küçük bir dinleyici grubu alabilmişti.

I. Dünya Savaşı'ndan sonra Amerikalılar, reklam iletmek için radyodan faydalanabileceklerini keşfettiler. Böylece radyo bir sanayi üretimine dönüştü.

1930'larda sadece ABD'de değil, Avrupa'da da Woody Allen'in ünlü filmindeki gibi "Radyo Günleri" başlamıştı artık. Amerikalılar radyoya ticari meta olarak bakarken, Avrupalı devletler bir şekilde radyoya müdahale edip, yayınları devlet kontrolüne aldılar.

II. Dünya savaşından sonra radyonun ciddi ve tehlikeli bir rakibi vardır artık: Televizyon. Ve bu yeni aygıt radyonun egemenliğini tehdit etmektedir. Nitekim 50'lerde ABD'de, 60'larda Avrupa'da, televizyon üstünlüğü ele geçirir. Bu durumdan sonra radyo cihazı ucuzlar, küçük ve kullanışlı bir hale gelir. Lambalı radyoların yerini 50'lerde transistörlü radyolar alır. FM radyoculuğu yaygınlaşır. Derken radyo arabalara, işyerlerine, mutfağa ve çocuk odalarına girer.

1970'li yıllarda Avrupa'da devlet tekelinde olan radyo "Özgür Radyo" sloganı altında yavaş yavaş çözülür. Başlangıçta yasal olmayan pek çok radyo istasyonu açılır. Gençlik bu radyoları sahiplenir ve yerel radyoculuk gelişir, devlet tekeli kırılır.

TÜRKİYE'DE RADYOCULUK

20 Mart 1923 tarihli Tevhid-i Efkar gazetesi bir müjdeli haberi yayınlıyordu:

"Şehrimizde Telsiz Telefon tecrübeleri... Darülmuallimin muallimlerinden Rüştü Bey (Uzel) bir aydan beri İstanbul halkına dahi, Avrupa ve Amerika'da birden bire fevkalade taammüm eden telsiz telefon hakkında fikir verebilmek için tecrübeler yapmaktadır. Dün Darülmüallimin konferans salonundan bir nutuk, ney ile çalınan bir zeybek şarkısı terennümatı, Darülfünun'dan vazıh bir surette dinlenebilmiştir."

Kurtuluş Savaşı sırasında iletişim gereksiniminin karşılanması için Ankara ve İstanbul'da telsiz istasyonlarının kurulması kararlaştırılır. İhale yapılır. Alman Siemens ve Fransız TSF şirketleri başvurur. Pazarlık sonucu 1925'te vericilerin yapımına başlanır. Vericiler 1927'de hizmete sokulur. Güçleri 20-50 kW arasında değişen bu vericilerin ikisine radyo yayını yapacak donanımlar da eklenmiştir. Vericilerin yeri İstanbul'da Osmaniye (bugünkü adıyla Hasdal) ve Ankara'da Babarahman (bugünkü adıyla Telsizler)'daydı.

Devlet, PTT eliyle bir Fransız şirketine 10 yıl süreyle radyo yapımını ihale ettikten sonra, Türk Telsiz Telefon A.Ş.'yi kurdu. Devlet eliyle kurulan bu şirketin gelir kaynakları sınırlıydı. Radyo alıcısı kullananlar şirkete yılda 10 TL ruhsatname ücreti ödüyorlardı.

Aynı sıralarda Telsiz dergisi de okurlarına "Bedava telsiz alıcısı" kuponları veriyordu.

Ankara'da deneme yayınının başlangıç tarihi  için kesin bir tarih bilgisi yoktur. 1927 Kasımı'ndan itibaren kabul edilir. Yayın, Ankara Palas'ın bodrum katından yapılmıştı.

İstanbul'daki ilk deneme yayını İstanbul Büyük Postahanesi'nden, sonraları Ambassador Oteli'nden ve Galatasaray Postahanesi'nden yapılmıştır.

İlk yayın, 6 Mayıs 1927'de İstanbul'da başladı. İstanbul Büyük Postahanesi'nin üst katında bir oda stüdyo haline getirilmişti. Akustiği sağlamak için duvarlar kumaşla kaplanmış, yere halılar serilmiş, ortaya ayaklı bir mikrofon konmuş ve etrafına sandalyeler yerleştirilmişti. Stüdyo hazırdı. Program arasında spiker "Beş dakika istirahat." der ve bir metronom çalışmaya başlardı. İşi biten sanatkarlar stüdyodan çıkar, dışarıda bekleyenler içeri girerlerdi. İlk yayını halk dinleyebilsin diye  postahanenin kapısının üzerine bir verici yerleştirilmişti.

İlk radyo spikeri Sadullah Bey (Evrenos)'dir. İlk anons şöyleydi: "Alo, alo muhterem samiin, burası İstanbul Telsiz Telefonu 1200 metre tul-i mevç, 250 kilosaykıl... Bugünkü tecrübe neşriyatımıza başlıyoruz."

Yayınlar akşam İstiklal Marşı'yla açılıyordu. İstanbul Radyosu 4,5 saat, Ankara Radyosu 3 saat yayın yapıyordu. Bu zaman diliminde müzik yayınları önemli yer tutuyordu. Telsiz Telefon Alaturka Musiki Heyeti fasıl müziği, Telsiz Telefon Stüdyo Orkestrası ise batı müziği çalıyordu.

Akşam neşriyatının 26 Kasım 1927 tarihli radyo programı:

19.00 Stüdyo Musiki Heyetinden şevkefza faslı.

19.30 Esham ve tahvilat borsası haberleri.

19.40 Telsiz Telefon Orkestrası.

20.10 Zahire borsası haberleri.

20.20 Telsiz Telefon Musiki Heyeti.

20.50 Anadolu Ajansı Haberleri

21.00 Telsiz Telefon Orkestrası.

21.30 Teganni (Matmazel Apostoldi tarafından)

Sadullah Evrenoz'dan sonra Mesut Cemil hem spiker hem de saz sanatkarı olarak, Eşref Şefik özellikle spor müsabakalarını anlatmak için radyoda göreve başladılar.

İstanbul Radyosu'nun ilk sanatçı kadrosu şöyleydi: Tanburi Cemil Bey, Neyzen Tevfik (Kolaylı), Kemençeci Ruşen Ferit (Kam), Tanburi Refik Fersan, Kanuni Vecihe Daryal Hanım, Kanuni Ahmet Yaratan, Kemani Cevdet (Çağla) ve ilk hanende Zeki (Çağlarman) Bey. Mesut Cemil bu saz heyetine hem şeflik hem spikerlik yapardı. İlk sanatçılar 3-5 lira alırlardı.

20 Temmuz  1934'te Kadıköy Fenerbahçe Stadı'ndan ilk naklen futbol maçı  yayını gerçekleştiriliyordu. Fenerbahçe ve Avusturya'nın WAC takımlarının maçı. Spiker Eşref Şefik'ti.

1935-36 yıllarında Ankara Radyosu kültür ve sanata ilişkin "Edebiyat Saati" "Şiir Saati" "Türk Dili Araştırma Kurumu Saati" programlarının yayınına başladı. Köylülere yönelik "Ziraat Vekaleti Saati", çiftçilere yönelik "Meteoroloji Saati" "Arıcılık" programları hazırlıyordu. 1936'da çocuk yayınları da hazırlanmaya başlamıştı. "Çocuk Saati" programı geleceğin radyocu ve tiyatrocularını yetiştirmişti.

31 Kasım 1938'de Ankara Radyosu bugünkü binasına taşınıyordu. Yayın süreleri ve söz yayınları artmıştı artık. II. Dünya Savaşı sıralarında, siyasal istek doğrultusunda "Milli Kahramanlık Menkıbeleri" ve "Yurt Bilgisi ve Sevgisi" programları yayınlanıyordu.

İstanbul Radyosu'nda köylülere yönelik programlar yoktu. Kültür ve sanat adına Şehir Tiyatrolarından naklen yayınlar gerçekleştiriliyordu. İstanbul Radyosu da 19 Kasım 1949'da Harbiye'deki bugünkü binasında 150 kW vericisiyle sürekli yayınlarına geçti.

Haber bültenlerinin başlıca kaynağı Anadolu Ajansı'ydı. Ajans'tan gelen teleks şeridindeki haberleri spiker okurdu. O yüzden haberleri dinlemek isteyen halk, "Ajansı dinleyelim." derlerdi.

1946-1960 yılları arasında radyo oyunları çok rağbet görmeye başladı.

1949 sonlarında radyolar reklam yayınlarına başlarlar.

Demokrat Parti'nin iktidara gelmesiyle, ABD ile artan ilişkiler sonucu, "Unesco Saati" "Türkiye'de Marshall Planı" ve "Birleşmiş Milletler Saati" gibi yayınlar ve her cuma sabahı Kur'an ve mevlit yayınları başlar.

1 Ekim 1958'den sonra Vatan Cephesi'nin kurulmasıyla, radyo yayınları bir siyasal partinin çıkarına kullanılmaya başlar ve eleştirilir. Bunun sonucunda da radyo Türkiye'de bir rejim sorunu haline gelir.

Siyasal gerginlik ve öğrenci olayları sonucu 27 Mayıs 1960'da Silahlı Kuvvetler yönetime el koyar. 1961 anayasası hazırlanır ve 121. madde radyo ve televizyon yayınlarının özerk ve tarafsız bir kurum tarafından yapılmasını hükmeder. Böylece özerk TRT'nin ilk adımları atılır.

TRT 1964'den itibaren yayın saatlerini arttırdı ve 1967 yılında tüm Doğu Anadolu'ya yayın yapacak olan Erzurum Radyosu'nu kurdu. 1971 yılında da Antalya Radyosu yayına başladı.

1968 yılında TRT, televizyon deneme yayınlarına başlar.

1971 yılında 12 Mart Muhtırası verilir. TRT'nin özerkliği kaldırılır. Tarafsız yayın kurumu ibaresi kalır.

12 Eylül 1980 Askeri Harekattan sonra yapılan 82 anayasasında denetim mekanizması olan Radyo Televizyon Yüksek Kurulu (RTYK) kurumlaştırılır. Daha sonraki yıllarda Radyo Televizyon Üst Kurulu (RTÜK)'na dönüşür.

1974'te radyo yayınları TRT1, TRT2, TRT3 yayın postaları adlarıyla yayınlarını sürdürdüler ve 24 saatlik kesintisiz yayına geçtiler. TRT1 geniş halk kitlelerine ulaşması amaçlanan Türk Halk Müziği, Türk Sanat Müziği ve çok sesli müzik yayınlarını çoğalttı. TRT2 kültürel yayınlar ve çok sesli çağdaş müzik ağırlıklıydı. TRT3 kaliteli müzik yayınını amaçlamıştı.

1987 sonbaharında dördüncü bir radyo kanalı FM bandından yayına başlar. Radyo adları Radyo1, Radyo2, Radyo3 ve Radyo4 olarak değiştirilir.

1985 yılı Haziran'ında özel radyo kurma izni için TRT'ye 106 adet başvuru yapılır. Hürriyet, Türkiye, Sabah Gazeteleri, Karacan Yayınları ve Nadir Grubu da başvuranlar arasındadır. TRT'nin itirazlarına rağmen, 1989'da birçok özel radyo yayına başladı. 1992 yılından sonra da hızla çoğaldı.

RADYOMUZDAN PORTRELER

Hayrettin Hayreden

1889'da Şam'da doğdu. 1907'de Harbiye'yi bitirdi. 1 Eylül 1927'de Türk Telsiz Telefon şirketine fen memuru olarak atandı. 1936'da İstanbul Stüdyosu müdürü, 1937'de Ankara Radyosu müdürü oldu. 1962'de kaybettik.

Mesut Cemil

1902'de İstanbul'da doğdu. Tamburi Cemil Bey'in oğludur. Hukuk Fakültesi'nde öğrenciyken, Saadettin Arel tarafından müzik öğrenimi için Berlin'e gönderildi. İlk radyo yayınlarında görev aldı. Saz sanatçısı, koro şefi, programcı ve spiker olarak Türk radyoculuğuna hizmet etti. 1963'de kaybettik.

Eşref Şefik Atabey

1896'da İstanbulda doğdu. Mekteb-i Sultani'yi (Galatasaray Lisesi) bitirdi. Siyasal Bilgiler okumak üzere Paris'e gitti. I. Dünya Savaşı başlayınca, Türkiye'ye döndü. İleri gazetesinde gazeteciliğe başladı. Boks ve güreşle ilgilendi. Boks Federasyonu'na ilk başkan oldu.

Spikerliğin yanı sıra naklen yayınlarda esprili tarzıyla ve usta anlatımıyla ün kazandı. 1980'de kaybettik.

Sadi Yaver Ataman

1906'da Yanya'da doğdu. Diş Hekimliği okurken, Darülelhan'a devam etti. 1938'de Ankara Radyosu'nda folklorik araştırmalar yaptı ve yayınladı. 1949'da İstanbul Radyosu'nda "Memleket Havaları" programı yaptı. Türk Halk Müziği yayınlarını yönetti. Radyodan ayrıldıktan sonra bile folklöre hizmet etmeye devam etti. 1994'te kaybettik.

Nevzat Atlığ

1925'te Denizli'de doğdu. Keman ve musiki dersleri aldı. İstanbul Tıp Fakültesi'nde okurken, Üniversite'nin korosuna şef oldu. 54-58 yılları arasında İstanbul Radyosu'nda müdür olarak çalıştı. 1963'te Mesut Cemil'in ölümünden sonra Klasik Koro'nun şefi oldu. 1976'da Kültür Bakanlığı Devlet Klasik Türk Müziği korosu şefliğine getirildi. 1985'de profesör, 1987'de Devlet Sanatçısı ünvanlarını aldı. 1959 yılında Nevzat Atlığ ve Baki Süha Ediboğlu "Bestekarlarımızı Tanıyalım" adlı programı hazırlayıp canlı olarak yayınladılar.

Necdet Mahfi Ayral

1906'da İstanbul'da doğdu. 1932'de Darülbedayi'de tiyatro yaşamına başladı. Aynı yıl İstanbul Büyük Postahanesi'nden yayın yapan İstanbul Radyosu'nda canlı olarak yayınlanan temsillerde görev aldı. Pek çok oyun ve film seslendirdi. Özellikle İtalyan Komedyen Toto'yu seslendirmesiyle sevildi. 18 yıl sahne amirliği, 15 yıl Muhsin Ertuğrul filmlerinde reji asistanlığı yaptı. Halen sahne çalışmalarını sürdürmektedir.

Emel Gazimihal

1912'de Sultanahmet'de doğdu. Arnavutköy Kız Koleji mezunudur. 1937'de Türkiye'nin ilk kadın spikeri olarak Ankara Radyosu'nda göreve başladı. Atatürk'ün isteğiyle BBC'ye gönderildi. II. Dünya Savaşı yıllarında dünyada savaş haberlerini okuyan ilk kadın spikerdi. 1954-1962 yılları arasında İstanbul Radyosu'nda baş spikerlik yaptı. 1962'de emekli oldu.

Özcan Atamert

İstanbul'da doğdu. Devlet Güzel Sanatlar Akademisi'ni bitirdi. 1959'da Ankara Radyosu'na girdi. Türkiye'nin ilk kadın spor spikeridir. 1962'de Bayanlar Balkan Kros Şampiyonası'nı sunmuştur. Ayrıca "Ünlü Orkestralar ve Şefleri" "Caz ve Hafif Müzik Dünyasından" "Caz Festivalleri" "Ayın Sanat Olayları" programlarına imza attı.

Orhan Boran

1928'de İstanbul'da doğdu. Galatasaray Lisesi'ni bitirdi. İstanbul Radyosu'nda Ekrem Reşit Rey'in asistanı olarak çalışmaya başladı. Pek çok programı hazırladı. 4 yıl BBC'de çalıştı. Dönüşünde, içinde Orhan Boran ve Yuki adlı bölümünde yer aldığı "Leyleğin Ömrü" programını hazırladı. Televizyona sohbet programları yaptı.

Fecri Ebcioğlu

1927 İstanbul'da doğdu. İstanbul Erkek Lisesi mezunudur. Amerika'da hava trafik uzmanlığı okudu. Fenerbahçe ve Adalet futbol takımlarında kalecilik yaptı. İstanbul Radyosu'nda disk-jokey olarak programlar yaptı. Türkçe Sözlü Hafif Müziği'ni yaygınlaştırdı ve sevdirdi. 1989'da kaybettik.

Halit Kıvanç

1926'da İstanbul'da doğdu. İ.Ü. Hukuk Fakültesi mezunudur. 1955'te radyoda sunuculuk, 1956'da maç spikerliği, 1964'te televizyonda sunuculuk, 1966'da sahnede sunuculuk yaptı. TRT kesintisiz olarak televizyon yayınlarına başlayınca, 1969'da televizyonda göreve başladı. 100'e yakın ödül aldı. BBC'de çalıştı. 20 kitap yazdı.

Sezen Cumhur Önal

Akseki doğumludur. İstanbul İl Stüdyosu kurulunca, yıllarca süren "Plaklar Arasında" adlı programı hazırladı. Bir yandan sunuculuk ve şarkı sözü yazarlığı yaptı. Yabancı aranjmanlara yaptığı Türkçe sözlerle tanındı ve sevildi. 1999'da Devlet Sanatçısı oldu.

Kayhan Öztepe

1946'da Ankara'da doğdu. DTCF mezunudur. 1974'te Ankara Televizyonu'na kurgu elemanı olarak girdi. 1976'da İstanbul Televizyonu'nda yardımcı prodüktör olarak çalıştı. Kendi isteğiyle İstanbul Radyosu prodüktörü oldu. "Yıldız Yağmuru" "Yeditepeden" "Boğaziçinden" müzik programlarını yaptı.

Bülend Özveren

1964'te prodüktör olarak göreve başladı. 17 yıl İstanbul, Ankara ve İzmir radyolarında genel müdürlük yaptı. İstanbul Televizyonu'nda yapımcı-sunucu olarak çalıştı. "Ben Bilirim" "Banko" "Joker" adlı yarışmaları sundu. Eurovision Şarkı Yarışmalarında Türkiye ve yurtdışı finallerinde görev yaptı.

Yazımda ihmal ettiğim o kadar çok bilgi ve kişi var ki… Türk Sanat Müziği’ne yaptığı katkılarla Alaeddin Yavaşça, Saadettin Öktenay, Fethi Karamahmutoğlu, Sadun Aksüt, Zeki Müren ve diğerleri; Türk Halk Müziği’nde Ahmet Gazi Ayhan, Yücel Paşmakçı, Nida Tüfekçi, Özay Gönlüm ve diğerleri; Altan Varol, Nedret Selçuker, Ekrem Reşit Rey, Cemal Reşit Rey, İlham Gencer, Hakkı Devrim, Feridun Fazıl Tülbentçi, Celal Şahin, Hüseyin Başusta, Korkmaz Çakar ve diğerleri beni affetsinler.

Gülşen Uslu